Shavasana Benefits: योग म्हटले की आपल्याला सुर्यनमस्कार, प्राणायाम किंवा वेगवेगळी आसने आठवतात. या सर्व आसनांमध्ये शरीराला हालचाल करावी लागते, ताण द्यावा लागतो किंवा श्वासोच्छ्वास नियंत्रित करावा लागतो. पण योगामध्ये एक असे आसन आहे ज्यामध्ये शरीराला काहीच करायचे नसते, उलट शांत पडून राहायचे असते. हे आसन म्हणजेच शवासन.
योगाच्या प्रत्येक आसनामध्ये शरीराला एखाद्या विशिष्ट स्थितीत ठेवावे लागते, हालचाल करावी लागते किंवा काही कृती करावी लागते. परंतु योगामध्ये ‘शवासन’ असे एक आसन आहे ज्यामध्ये शरीराने किंवा मनाने काहीच करावे लागत नाही. नाव जरी सोपे वाटले तरी हे आसन नीट जमवणे प्रत्येकासाठी सोपे नसते. “दिसते तसे नसते” ही जुनी म्हण शवासनावर अगदी तंतोतंत लागू होते.
नाव जरी सोपे वाटत असले तरी हे आसन नीट जमवणे प्रत्येकासाठी तितकेसे सोपे नसते. कारण शरीर स्थिर ठेवणे सहज शक्य असते, पण मन पूर्णपणे शांत करणे ही खरी कसोटी असते. त्यामुळेच शवासनाला “सर्वात सोपे दिसणारे पण प्रत्यक्षात कठीण ठरणारे आसन” असे म्हटले जाते. हे आसन केवळ शरीराला विश्रांती देत नाही तर मनालाही ताजेतवाने करते. जाणून घेऊ या शवासनाबद्दल सविस्तर माहिती.
शवासन का कठीण आहे?
आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण सतत धावपळ करत असतो; काम, जबाबदाऱ्या, ताणतणाव आणि सतत विचारांची गर्दी. त्यामुळे “काहीतरी करत राहणे” हे आपल्याला सहज जमतं. पण जेव्हा “काहीही न करणे” अपेक्षित असते, तेव्हा मन अस्वस्थ होते. शरीर एका ठिकाणी स्थिर ठेवणे एकवेळ शक्य असते, पण मन शांत करून विचारांना थांबवणे ही खरी कसोटी ठरते.
शवासनामध्ये शरीर पूर्णपणे ढिले करावे लागते. हात-पाय शिथिल ठेवणे, श्वास नैसर्गिक होऊ देणे आणि चेहऱ्यावरही ताण न ठेवणे आवश्यक असते. पण एवढ्यावरच थांबत नाही, मनालाही रिकामे ठेवण्याचा प्रयत्न करावा लागतो. इथेच खरी लढाई सुरू होते, कारण विचारांना रोखणे जवळजवळ अशक्य असते. अनेकदा डोळे मिटल्यावर जुन्या आठवणी, चिंता किंवा भविष्याची काळजी मनात येऊ लागते. हाच भाग शवासनात सर्वात मोठा अडथळा ठरतो.
म्हणूनच शवासन दिसायला जितके सोपे वाटते, तितकेच ते प्रत्यक्षात साध्य करणे कठीण असते. शरीर आणि मन यांना पूर्णपणे विश्रांती देणे म्हणजे एकप्रकारे स्वतःशी संवाद साधण्याची प्रक्रिया आहे. नियमित सरावानेच शवासन आपल्याला खऱ्या अर्थाने शांती व ताजेपणा देऊ शकते.
शवासन सोपे दिसते पण अवघड का आहे?
शवासन (Shavasana Benefits) म्हणजे मृतदेहाची मुद्रा, “कॉर्प्स पोझ” किंवा Dead Body Pose. या अवस्थेत शरीर पूर्णपणे स्थिर ठेवायचे आणि मनाला शून्यावस्थेत पोहोचवायचे असते. दिसायला हे झोपल्यासारखे सोपे वाटते, पण खरं असं नाही. शरीर ढिले करणे सहज शक्य असते, पण मन शांत ठेवणे, विचारांना बाजूला सारणे हे खरे आव्हान आहे.
दिसायला हे आसन अगदी साधे आहे, फक्त पाठीवर झोपून राहायचे. पण खरी कसोटी इथे सुरू होते कारण “काहीतरी करणे” आपल्याला सहज जमतं, पण “काहीही न करणे” ही गोष्ट कठीण आहे. म्हणूनच शवासन दिसायला सोपे असूनही, प्रत्यक्षात जमवणे अवघड मानले जाते. त्याच बरोबर जागरूक राहणे म्हणजेच शवासनाचा मुख्य उद्देश आहे. या अवस्थेमध्ये शरीराची आणि मनाची एकाग्रता बनवणे हेच हे आसन प्रत्यक्षात कठीण बनवते.
शवासन करण्याची योग्य पद्धत (Step by Step Guide)
योगामध्ये योग्य पद्धतीने आसन करणे महत्त्वाचे असते, अन्यथा त्याचे फायदे कमी होतात. शवासनही त्याला अपवाद नाही. खालील पद्धत वापरून शवासन सहज करता येते: (Shavasana Benefits)
- समतल जमीन किंवा योगा मॅट वापरा: शक्यतो सपाट, कडक पृष्ठभागावर पाठीवर झोपा. गादी किंवा मऊ आधार वापरणे टाळा, कारण थेट जमिनीवर असणे अधिक फायदेशीर असते किंवा योगामॅटवर पाठीवर झोपा.
- पायांमध्ये आरामदायक अंतर ठेवा: पाय साधारणपणे 12 ते 18 इंच (सुमारे 30–45 से.मी) दूर ठेवावेत. या अंतरानं आपल्या कमरेला आधार मिळतो आणि पाठीवर ताण येत नाही. पायांची बोटे बाहेरच्या दिशेला आणि टाचांमध्ये थोडं अंतर ठेवा, ज्यामुळे शरीराला अधिक स्थिरता व शिथिलता मिळते.
- हातांची रचना: दोन्ही हात शरीरापासून 3–4 इंच दूर परंतु थोडे वेगळे ठेवावेत, जसं की ते अंगाला स्पर्श करत नसावेत. तळवे वरच्या दिशेने (छताकडे) आणि बोटे हलकेच अर्धवट वाकलेली ठेवा. जेणेकरून सर्व शरीरात विश्रांती सहज लागू होईल.
- श्वसनावर लक्ष केंद्रित करा: डोळे मिटा आणि खोल श्वास घ्या. श्वास सोडताना कल्पना करा की शरीर अधिकाधिक शिथील होत आहे. प्रत्येक स्नायूवर लक्ष केंद्रित करून त्यातील ताण कमी करण्याचा प्रयत्न करा. श्वास नैसर्गिक, मंद आणि खोल घेत राहा; श्वास घेताना शरीर ऊर्जा आणि श्वास सोडताना विश्रांती अनुभवू देते.
- शरीराच्या प्रत्येक भागाला हळूहळू आराम द्या: आपले संपूर्ण शरीर शिथिल करा, सुरुवात पायांच्या बोटांपासून करा आणि हळू हळू शरीराच्या प्रत्येक भागाकडे लक्ष द्या; पाय, गुडघे, कमरेपासून डोक्यापर्यंत सर्व अवयवांपर्यंत मनाने पोहचा आणि त्यांना हळूहळू ढीले सोडत रहा.
- मन शिथील करण्याची प्रक्रिया: मन फक्त श्वसनावर केंद्रित ठेवा. काही वेळानंतर शरीर आणि मन दोन्ही शांतीचा अनुभव देतील. सर्वप्रथम, जे विचार येतात, त्यांना जास्त जागा देऊ नका. त्यांच्या उपस्थितीची जाणीव करून घ्या, पण त्यांच्याशी संपर्क साधू नका.जेवढ्या सहजतेने शक्य होईल तितकं केवळ श्वासावर लक्ष ठेवा. ही एकाच केंद्रित अवस्था तुमचं मन स्थिर ठेवण्यास मदत करते.
जसे जसे स्नायू शिथील होतात तसे श्वसन अधिक संथ आणि नैसर्गिक होऊ लागते. यामुळे मनही शांत व स्थिर होऊ लागते.
शवासनाचे शारीरिक फायदे
स्नायूंना मिळणारी विश्रांती: शवासन करताना शरीरातील प्रत्येक स्नायू शिथील होतो. दिवसभराच्या थकव्यामुळे आणि सततच्या हालचालींमुळे स्नायूंमध्ये ताण साठतो. शवासनात हा ताण हळूहळू कमी होतो व शरीर हलके, ताजेतवाने वाटते.
श्वसनसंस्थेवरील सकारात्मक परिणाम: या आसनादरम्यान श्वास नैसर्गिक, मंद आणि खोल होतो. त्यामुळे फुफ्फुसांची कार्यक्षमता सुधारते, श्वसनसंस्था अधिक सक्षम बनते आणि शरीराला जास्त ऑक्सिजन मिळतो.
रक्ताभिसरण सुधारणा: शरीर शांत झाल्यामुळे रक्ताभिसरण अधिक संतुलित आणि नियमित होते. हळूहळू वाहणारे रक्त प्रत्येक अवयवापर्यंत पोहोचते, ज्यामुळे अवयवांवरील ताण कमी होतो आणि त्यांची कार्यक्षमता वाढते.
हृदयाला मिळणारी विश्रांती: शवासन करताना हृदयाची गती मंदावते, धडधड कमी होते. हृदयाला अतिरिक्त विश्रांती मिळाल्याने त्याचे कार्य हलके होते आणि दीर्घकाळासाठी हृदयविकाराचा धोका कमी होण्यास मदत होते.
शवासनाचे मानसिक फायदे (Shavasana Benefits)
- तणाव आणि चिंता कमी होतो: शवासन मनाला शांत करण्याचे प्रभावी साधन आहे. श्वासावर लक्ष केंद्रित केल्यामुळे तणाव आणि चिंता कमी होण्यास मदत होते. नियमित शवासनाचा सराव केल्यास मानसिक तणाव व चिंता यावर चांगला परिणाम होतो.
- चिंता आणि नैराश्यावर प्रभाव: नियमित शवासनाचा सराव केल्यास नैराश्य आणि अति चिंता कमी होण्यास मदत होते. हे मानसिक आरोग्य सुधारण्यास मदत करते.
- एकाग्रता आणि मन:शांती वाढणे: श्वसनावर लक्ष केंद्रित केल्यामुळे मन स्थिर होते आणि एकाग्रता वाढते. हे मानसिक स्पष्टता आणि कार्यक्षमतेत सुधारणा करते.
शवासन करताना घ्यावयाची काळजी
शवासन (Shavasana Benefits) करताना सर्वात मोठा अडथळा म्हणजे झोप येणे. शरीर आणि मन पूर्णपणे शिथील झाल्यावर बहुतेक वेळा झोप येते, पण झोपल्यास शवासनाचा खरा अनुभव मिळत नाही, ते फक्त झोपेत रूपांतरित होते. म्हणूनच सुरुवातीला ठाम निश्चय करणे महत्त्वाचे असते की “मी झोपणार नाही, फक्त विश्रांती घेणार आहे.”
श्वासावर लक्ष केंद्रित केल्यास मन झोपेत गेले नाही आणि शरीराला सखोल विश्रांती मिळते. शवासनासाठी शांत, हवेशीर आणि आरामदायक जागा निवडणे आवश्यक आहे. तसेच, नियमित सराव हा अत्यंत महत्त्वाचा आहे, कारण सुरुवातीला हे आसन एकदम नीट जमणे सहज शक्य होत नाही; सरावानेच मन आणि शरीर यांना या आसनाची सवय लागते.
शवासन करण्यासाठी योग्य वेळ आणि कालावधी
शवासन (Shavasana Benefits) सकाळी योगाभ्यासानंतर किंवा संध्याकाळी ही वेळ सर्वोत्तम ठरते. सुरुवातीला 10 ते 15 मिनिटांचा नियमित सराव पुरेसा असतो, ज्यामुळे शरीर आणि मनाला हळूहळू विश्रांतीची सवय लागते. योगाभ्यासानंतर शवासन केल्यास शरीरातील स्नायू शिथील होतात, मन शांत होते आणि संपूर्ण शरीर आणि मनाला आवश्यक ती सखोल विश्रांती मिळते.
शवासन आणि आधुनिक जीवनशैली
आजच्या धावपळीच्या, तणावपूर्ण जीवनशैलीत शवासन हे एक अत्यंत गरजेचे आणि लाभदायी आसन ठरते. कामाचा ताण, मानसिक चिंता, सतत स्क्रीनवर लक्ष देणे आणि सततचे निर्णय घेणे यामुळे मेंदू सतत सक्रिय राहतो, ज्यामुळे शरीर आणि मन दोन्ही थकतात. अशा परिस्थितीत दिवसातून काही मिनिटे शवासनासाठी देणे हे अत्यंत महत्वाचे आहे. नियमित शवासन केल्यास मनाला शांतता, मेंदूला विश्रांती आणि शरीराला ताजेपणा मिळतो, ज्यामुळे मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम होतो
Shavasana Benefits
शवासन (Shavasana Benefits) हे योगातील सर्वात सोपे दिसणारे, परंतु प्रत्यक्षात खूप आव्हानात्मक आसन आहे. यात शरीर आणि मन या दोन्हींचे पूर्ण शिथिलीकरण आवश्यक असते. नियमित सरावामुळे शवासन शरीराला सखोल विश्रांती, मनाला शांती, रक्ताभिसरणात सुधारणा, हृदयविकारांपासून संरक्षण आणि तणावमुक्त जीवन प्रदान करते.
आजच्या धावपळीच्या जीवनशैलीत, फक्त काही मिनिटे शवासनासाठी देऊन आपण आरोग्य टिकवू शकतो आणि मानसिक ताजेपणा अनुभवू शकतो. म्हणूनच, दररोजच्या योगाभ्यासात शवासनाचा अखंड समावेश करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
शवासनाबद्दल (Shavasana Benefits) वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
1. शवासन म्हणजे काय?
शवासन हे योगातील एक विश्रांती देणारे आसन आहे. या आसनात पाठीवर झोपून शरीर आणि मन पूर्णपणे शिथील केले जाते. यामुळे शरीराचा थकवा दूर होतो आणि मन शांत होते.
2. शवासन कसे करतात?
शवासन करताना पाठीवर झोपावे, पाय व हात थोडे अंतरावर सैल सोडावे, डोळे मिटून श्वसनावर लक्ष केंद्रित करावे. प्रत्येक स्नायू शिथील करण्याचा प्रयत्न करावा आणि मन रिकामे ठेवावे.
3. शवासन किती वेळ करावा?
सुरुवातीला ५ मिनिटे शवासन पुरेसे आहे. नंतर हळूहळू वेळ वाढवून १० ते १५ मिनिटे शवासन करता येते.
4. शवासनाचे फायदे कोणते आहेत?
शवासनामुळे स्नायूंना विश्रांती मिळते, रक्तदाब कमी होतो, हृदयाला दिलासा मिळतो, तणाव आणि चिंता कमी होतात, मन स्थिर होते आणि एकाग्रता वाढते.
5. शवासन करताना कोणती काळजी घ्यावी?
शवासन करताना झोप लागणार नाही याची काळजी घ्यावी. शांत जागा निवडावी आणि नियमित सराव करावा. श्वसन जबरदस्तीने संथ करू नये, ते नैसर्गिक ठेवावे.
6. शवासन कोणाला उपयुक्त आहे?
शवासन सर्वांसाठी उपयुक्त आहे. विशेषतः उच्च रक्तदाबाचे रुग्ण, हृदयविकाराचे रुग्ण, तणावग्रस्त व्यक्ती, ऑफिसमध्ये जास्त काम करणारे लोक यांच्यासाठी हे अत्यंत लाभदायक आहे.
7. शवासन करताना झोप लागली तर काय करावे?
झोप लागली तर ते खरे शवासन ठरत नाही. म्हणून मनाला ठाम सांगावे की मी झोपणार नाही. श्वसनावर लक्ष केंद्रित केल्यास झोप लागण्याची शक्यता कमी होते.
Shavasana Benefits link: Ministry of AYUSH (Government of India)
Table of Contents