Patanjali Yoga Sutra Marathi: अष्टांग योग; पतंजलींच्या योगसूत्रांनुसार आठ अंगांचा मार्ग समजून घ्या.

Patanjali Yoga Sutra Marathi: योगाचा इतिहास अत्यंत प्राचीन व समृद्ध आहे. वेद, उपनिषदं तसेच तंत्रशास्त्रात सुमारे इ.स.पूर्व 5000 वर्षांपूर्वीपासून योगाचे उल्लेख आढळतात. त्या काळात ऋषी-मुनींनी योगाला केवळ साधना म्हणून नव्हे तर आत्मज्ञान आणि परमेश्वरप्राप्तीचा मार्ग म्हणून स्वीकारले होते.

पुढे महर्षी पतंजलींनी या सर्व विविध योगपद्धतींना संक्षिप्त व सूत्ररूप दिले आणि त्याला “पातंजल योगसूत्र” या महान ग्रंथात संकलित केले. या योगसूत्रांमध्ये त्यांनी योगाचे स्वरूप केवळ आसन किंवा व्यायामापुरते मर्यादित न ठेवता, त्याला आठ पायऱ्यांचा (अष्टांग) मार्ग म्हणून मांडले. या मार्गामुळे योग दार्शनिक दृष्टीकोनातून गहन तर ठरतोच, पण दैनंदिन जीवनात अंगीकारण्यास अत्यंत व्यवहार्य देखील ठरतो.

पतंजलींनी योगाला शरीराची लवचिकता वाढविण्याचे साधन न मानता, आत्मा आणि परमात्मा यांचा मिलाफ साधणारी, मनाला स्थैर्य देणारी व मानवी जीवन अधिक अर्थपूर्ण करणारी एक पूर्ण जीवनपद्धती म्हणून वर्णन केले आहे.

अष्टांग योगाची आठ अंगं

महर्षी पतंजलींनी सांगितलेल्या अष्टांग योगाच्या आठ अंगांमध्ये – यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान आणि समाधी – यांचा समावेश होतो. या आठ अंगांना जीवनाच्या टप्प्यांप्रमाणे एकामागोमाग एक सराव करण्याची गरज असते. प्रत्येक अंग माणसाच्या जीवनाला वेगवेगळ्या पातळीवर शुद्ध करते. Patanjali Yoga Sutra Marathi

यम-नियम माणसाला नैतिकता व शिस्त शिकवतात, आसन व प्राणायाम शरीराला निरोगी ठेवतात, तर प्रत्याहार, धारणा आणि ध्यान मनाला स्थैर्य व एकाग्रता देतात. शेवटी समाधी हा टप्पा आत्मा आणि परमात्मा यांचा एकात्म अनुभव देतो.

या सर्व अंगांचा अंतिम उद्देश म्हणजे मन, शरीर आणि आत्मा यांच्यातील सुसंवाद प्रस्थापित करणे, ज्यामुळे मनुष्याला केवळ आरोग्यच नव्हे तर अंतर्मनातील शांती आणि आत्मसाक्षात्कार देखील प्राप्त होतो.

1. यम (नैतिक तत्त्वे)

योगाच्या आठ अंगांमधील पहिले पाऊल म्हणजे यम, ज्याला नैतिक तत्त्वे किंवा समाजाशी वागताना पाळावयाची मूलभूत मूल्ये असे म्हणता येईल. हे असे नियम आहेत जे मनुष्याला सामाजिक जीवनात योग्य वर्तन, संयम आणि प्रामाणिकपणा शिकवतात. यमांचे पालन केल्याने केवळ वैयक्तिक जीवन सुधारत नाही तर समाजात शांतता, विश्वास आणि परस्पर आदराची भावना टिकून राहते. यमांमध्ये पाच मुख्य तत्त्वांचा समावेश होतो; Patanjali Yoga Sutra Marathi

• अहिंसा : कोणत्याही प्राणीमात्राला शारीरिक, मानसिक किंवा वाणीने दुखावू नये.
• सत्य : प्रत्येक परिस्थितीत सत्य बोलणे, प्रामाणिकपणा राखणे.
• अस्तेय : दुसऱ्याचे न मिळवलेले अथवा न दिलेले वस्तू/संपत्ती घेऊ नये.
• ब्रह्मचर्य : आत्मसंयम, वासनांवर नियंत्रण आणि शुद्ध आचरण राखणे.
• अपरिग्रह : अति संचय, लोभ व आसक्ती टाळणे आणि आवश्यक तेवढ्यावर समाधान मानणे.

ही पाच तत्त्वे पाळली तर मनुष्याचे वर्तन अधिक संतुलित, सुसंवादी आणि आध्यात्मिकदृष्ट्या उन्नत होते. यमांचे पालन केल्याने माणूस खऱ्या अर्थाने ‘मानवता’ जगतो, त्याच्या जीवनात करुणा, सत्यनिष्ठा व नि:स्वार्थ भाव प्रकट होतो.

2.नियम (वैयक्तिक शिस्त)

अष्टांग योगातील दुसरे अंग म्हणजे नियम, ज्याला वैयक्तिक शिस्त किंवा आत्मसंयमाचे नियम असे म्हणता येते. हे असे आचार आहेत जे प्रत्येकाने स्वतःसाठी पाळावेत, कारण ते व्यक्तीचे वैयक्तिक जीवन संतुलित आणि आध्यात्मिकदृष्ट्या समृद्ध करतात. नियमांचे पालन केल्याने मनुष्य स्वतःच्या जीवनाकडे अधिक सजगतेने पाहतो आणि आत्मविकासाकडे वाटचाल करतो.

नियमांमध्ये पाच प्रमुख तत्त्वांचा समावेश आहे: Patanjali Yoga Sutra Marathi

• शौच : शरीर आणि मन दोन्ही स्वच्छ व शुद्ध ठेवणे. यामध्ये स्वच्छता, शुद्ध विचार आणि निरोगी आहार यांचा समावेश होतो.
• संतोष : जीवनातील परिस्थिती कशीही असली तरी समाधान मानणे, लोभ व असंतोष टाळणे.
• तप : कठोर परिश्रम, सहनशीलता आणि स्वतःला शिस्तीत ठेवून उद्दिष्ट साध्य करण्याची वृत्ती.
• स्वाध्याय : स्वतःचा अभ्यास, आत्मपरीक्षण आणि शास्त्रवाचन करून आत्मज्ञान प्राप्त करणे.
• ईश्वरप्रणिधान : अहंकार बाजूला ठेवून परमेश्वरावर श्रद्धा ठेवणे, त्याच्या इच्छेस समर्पित राहणे.

या नियमांचे पालन केल्याने मनुष्याला केवळ मानसिक स्थैर्यच मिळत नाही तर जीवनातील तणाव कमी होतो, समाधानाची भावना निर्माण होते आणि आत्मिक शांती लाभते. नियम हे आत्मशिस्त विकसित करून व्यक्तीला अंतर्मुख करतात आणि त्याच्या आध्यात्मिक प्रगतीचा मार्ग सुकर करतात.

3. आसन (योगासन)

अष्टांग योगातील तिसरे अंग म्हणजे आसन, ज्याचा अर्थ आहे – शरीराची स्थिर व आरामदायी स्थिती. आसनांचा मुख्य उद्देश फक्त शारीरिक व्यायाम करून शरीर तंदुरुस्त ठेवणे इतकाच नसून, मन आणि शरीर यांच्यात संतुलन साधणे हाही आहे. नियमित आसनाभ्यासामुळे शरीरातील स्नायू लवचिक आणि सशक्त होतात, पचनक्रिया सुधारते, रक्ताभिसरण सुरळीत राहते तसेच रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते. Patanjali Yoga Sutra Marathi

आसन करताना साधकाला शारीरिक आरोग्याबरोबरच मानसिक शांती आणि एकाग्रता लाभते. शरीर जेव्हा स्थिर व निरोगी राहते तेव्हाच मन ध्यानासाठी तयार होते. म्हणूनच महर्षी पतंजलींनी “स्थिरसुखमासनम्” असे म्हटले आहे, म्हणजे जे आसन दीर्घकाळ स्थिर राहू शकते आणि ज्यात साधकाला सुखद अनुभव येतो तेच खरे आसन होय.

आजच्या जीवनशैलीत आसनांचा सराव केल्याने पाठदुखी, लठ्ठपणा, ताणतणाव, निद्रानाश यांसारख्या अनेक समस्या दूर होतात. आसन हा योगमार्गाचा मजबूत पाया असून, तो साधकाला पुढील टप्पे म्हणजे प्राणायाम, धारणा व ध्यानासाठी योग्यतेने तयार करतो.

4. प्राणायाम (श्वसन नियंत्रण)

Patanjali Yoga Sutra Marathi अष्टांग योगातील चौथा महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे प्राणायाम, ज्याचा अर्थ आहे श्वासोच्छ्वासावर नियंत्रण ठेवणे आणि श्वासाच्या प्रक्रियेला शिस्तबद्ध करणे. प्राण म्हणजे जीवनशक्ती किंवा ऊर्जा आणि आयाम म्हणजे विस्तार किंवा नियंत्रण. त्यामुळे प्राणायाम म्हणजे जीवनशक्तीचा योग्य प्रकारे उपयोग व विस्तार होय.

प्राणायामामध्ये मुख्यतः तीन क्रिया असतात – श्वास आत घेणे (पूरक), श्वास रोखून धरणे (कुंभक) आणि श्वास हळूहळू बाहेर सोडणे (रेचक). या सरावामुळे फुफ्फुसांची क्षमता वाढते, रक्तामध्ये ऑक्सिजनचा पुरवठा अधिक होतो आणि शरीरातील विषारी घटक बाहेर टाकले जातात.

नियमित प्राणायामाभ्यास केल्याने शरीरातील प्राणशक्ती जागृत व संतुलित राहते. मेंदू शांत होतो, मनातील चंचलता कमी होते आणि एकाग्रता वाढते. तसेच तणाव, चिंता, उच्च रक्तदाब, निद्रानाश यांसारख्या समस्या कमी होऊन मानसिक शांती लाभते.

प्राणायाम हा टप्पा शरीर व मन दोन्ही शुद्ध करण्याचा मार्ग असून साधकाला पुढील टप्पे – प्रत्याहार, धारणा व ध्यान – यासाठी योग्य प्रकारे सिद्ध करतो. महर्षी पतंजलींच्या मते प्राणायाम म्हणजे आत्मसंयम आणि आत्मज्ञानाकडे जाणारा एक महत्त्वाचा पूल आहे.

5. प्रत्याहार (इंद्रिय संयम)

अष्टांग योगातील पाचवे अंग म्हणजे प्रत्याहार, ज्याचा अर्थ आहे – आपल्या इंद्रियांना बाह्य विषयांपासून परावृत्त करून आतल्या दिशेने वळविणे. सामान्यतः आपली दृष्टी, श्रवण, स्पर्श, रसना आणि घ्राण ही पाच इंद्रिये सतत बाह्य जगाशी गुंतलेली असतात आणि त्यामुळे मन कायम अस्थिर व चंचल राहते. प्रत्याहार म्हणजे हाच बाह्य प्रवाह रोखून मन व इंद्रिये अंतर्मुख करणे होय.

हा टप्पा साधकाला ध्यान आणि एकाग्रतेसाठी मानसिक तयारी करून देतो. इंद्रियांचे नियंत्रण मिळाल्यावर बाह्य आकर्षणांची ओढ कमी होते, मन अधिक स्थिर होते आणि आत्मिक शांती अनुभवता येते. उदाहरणार्थ, जसे कासव आपल्या पायांना आत ओढून घेतो तसेच साधकाने आपल्या इंद्रियांना नियंत्रित करून अंतर्मुख व्हावे, असा अर्थ प्रत्याहाराचा आहे. Patanjali Yoga Sutra Marathi

प्रत्याहाराचा नियमित सराव केल्यास व्यक्ती बाह्य विषयांवर अवलंबून राहात नाही, लोभ, वासना व इंद्रियसुख यांपासून दूर राहून आत्मजागृतीच्या दिशेने वाटचाल करतो. हा टप्पा म्हणजे सांसारिक गोंधळातून सुटून आत्मज्ञानाकडे जाणारी एक महत्त्वाची पायरी आहे.

6. धारणा (एकाग्रता)

धारणा म्हणजे मनाला एका ठराविक वस्तू, विचार, मंत्र किंवा श्वासावर केंद्रित करणे. आपल्या मनाचा स्वभाव सतत चंचल असतो, तो एका क्षणात शेकडो ठिकाणी भटकतो. धारणा केल्याने ही चंचलता हळूहळू कमी होते आणि मन स्थिर होऊ लागते. नियमित सरावाने मनावर नियंत्रण मिळवता येते आणि एकाग्रता वाढते.

जेव्हा मन एका बिंदूवर केंद्रित राहते, तेव्हा विचारांची गर्दी कमी होऊन शांतता अनुभवता येते. अशा स्थितीत ध्यान करणे अधिक सुलभ होते आणि अंतर्मनाशी संपर्क साधता येतो. धारणा हा ध्यानाच्या दिशेने जाणारा पहिला महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो.

7. ध्यान (Meditation)

ध्यान म्हणजे सर्व बाह्य विचार, गोंधळ आणि चिंता बाजूला ठेवून मनाला एका बिंदूवर, श्वासावर किंवा मंत्रावर केंद्रित करणे. जेव्हा मन बाहेरील आकर्षणांपासून मुक्त होते, तेव्हा त्यात शांतता, स्थिरता आणि प्रसन्नता निर्माण होते. ध्यान केल्याने मन शुद्ध होते, नकारात्मकता कमी होते आणि अंतर्गत आनंदाची अनुभूती मिळते.

हे Patanjali Yoga Sutra Marathi केवळ मनाला शांती देत नाही तर आत्मजागृतीचेही सामर्थ्य देते. सततच्या सरावामुळे मनुष्याला खऱ्या शांतीचा, समाधानाचा आणि अध्यात्मिक प्रगतीचा मार्ग सापडतो.

8. समाधी (परमएकत्व)

समाधी हा अष्टांग योगातील अंतिम व सर्वोच्च टप्पा मानला जातो. या अवस्थेत साधकाची वैयक्तिक चेतना पूर्णपणे विश्वचेतनेत विलीन होते आणि व्यक्ती आपले अहंकार, दुःख, इच्छाआकांक्षा यांपासून मुक्त होतो. हा क्षण म्हणजेच परमानंद, अद्वैत आणि ब्रह्मानुभवाचा सर्वोच्च अनुभव असतो.

यालाच आत्मसाक्षात्कार, कैवल्य किंवा मोक्ष असेही संबोधले जाते. पतंजलींच्या योगसूत्रांनुसार ही अवस्था प्राप्त करणे म्हणजे मानवी जीवनातील खरा उद्देश व सर्वोच्च सिद्धी होय. समाधीमध्ये साधकाला अंतर्गत शांतता, अखंड आनंद आणि ब्रह्माशी एकरूप होण्याचा अनुभव मिळतो.

Patanjali Yoga Sutra Marathi

योगशास्त्रातील अष्टांग योग ही केवळ साधनेची पद्धत नसून आत्मिक उन्नतीचा मार्ग आहे. यम-नियमांपासून आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान आणि अखेरीस समाधीपर्यंतची प्रत्येक पायरी साधकाला बाह्य जगातून अंतर्मनाच्या गाभ्याकडे नेते. यामध्ये शारीरिक शिस्त, मानसिक स्थैर्य, इंद्रियसंयम आणि आत्मनिष्ठा या सर्वांचा सुंदर संगम दिसतो.

विशेषतः Patanjali Yoga Sutra Marathi समाधी ही सर्वोच्च अवस्था असून त्यात साधकाला परमएकत्वाचा अनुभव मिळतो. आजच्या तणावग्रस्त जीवनशैलीत अष्टांग योगाचा स्वीकार केल्यास केवळ शरीर सुदृढ होत नाही तर मन:शांती, आत्मिक स्थैर्य आणि अध्यात्मिक समाधान देखील प्राप्त होते. त्यामुळे अष्टांग योगाचा अभ्यास हा प्रत्येकासाठी जीवन समृद्ध करणारा आणि आत्मज्ञानाकडे नेणारा अमूल्य मार्ग ठरतो.

Patanjali Yoga Sutra Marathi: https://yoga.ayush.gov.in/